Κάνε το φόβο σύμμαχο

Απέναντι στον κίνδυνο

Η Πολίν έχει πάει, να δει τις αγελάδες στο λιβάδι με τη μικρή της αδελφή. Ο πατέρας τους ξέχασε να τους πει ότι ήταν και ο ταύρος εκεί. Περνούν τον φράχτη και, προχωρούν προς τα ζώα. Ο ταύρος τις βλέπει... και ετοιμάζεται. Η μικρή αδελφή προλαβαίνει να φύγει και να απομακρυνθεί από το χωράφι. Η Πολίν, όχι. Πέφτει κάτω και μένει ακίνητη. Είναι έξι ετών. Δεν σκέφτεται,

Δεν ξέρει γιατί το κάνει αυτό. Ο φόβος, της υπαγορεύει τη μόνη συμπεριφορά που μπορεί να τη σώσει. Ο ταύρος σταματά, την κοιτάζει. Η Πολίν έχει παραλύσει από τον τρόμο. Θα μείνει εκεί μέχρι να πάει η μικρή της αδελφή να φέρει τον πατέρα τους....
Ο φόβος είναι η αντίδραση του οργανισμού απέναντι στον κίνδυνο. Δίνει, το σήμα κινδύνου μέσα στον οργανισμό και κινητοποιεί όλα τα μέσα που διαθέτουμε για να αντιμετωπίσουμε τη δύσκολη κατάσταση. Ο εγκέφαλος, στο ανώτατο στάδιο εγρήγορσης, αναλύει την κατάσταση διασταυρώνοντας τα διάφορα δεδομένα. Οργανώνει την προστασία μας και επιλέγει την καλύτερη στάση: να φύγει, να πολεμήσει ή να κάνει τον πεθαμένο.

Σε ορισμένες καταστάσεις, ο κίνδυνος πολλαπλασιάζει τις ικανότητες μας. Πολλοί ηθοποιοί λένε ότι χρειάζονται το τρακ για να παίξουν με ένταση. Οι αθλητές δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους στους αγώνες όταν το στρες είναι στο μάξιμουμ. Γιατί μερικοί αποτυγχάνουν στις εξετάσεις τους; Γιατί τα χάνουν μπροστά στον κόσμο; Γιατί παραλύουν μπροστά σε ένα πήδημα στο κενό, σ’ ένα ερωτικό ραντεβού ή σε ένα τηλεφώνημα για να ακυρώσουν έναν δείπνο;

Ερμηνεύουμε αρνητικά τους χτύπους της καρδιάς μας, τα υγρά χέρια μας και την επιθυμία να τρέξουμε... Προσπαθούμε να τα ελέγξουμε, χρησιμοποιούμε την ενέργειά μας στην προσπάθεια να καταστείλουμε τον τρόμο μας. Ακόμα και σε περιπτώσεις πολύ μεγάλου κινδύνου, ο φόβος με την προϋπόθεση ότι δεν είναι μεγαλοποιημένος ή υποτιμημένος, παραμένει ο καλύτερος σύμβουλος. Παρά τις κοινώς αποδεκτές ιδέες οι οποίες μεταφέρονται και στον κινηματογράφο, αυτοί που τα βγάζουν καλύτερα πέρα δεν είναι εκείνοι που θωρακίζονται, αλλά αυτοί που ακούν τα συναισθήματά τους. 

Οι εθελοντές των Ταξιαρχιών για τη Διεθνή Ειρήνη, πηγαίνουν σε εμπόλεμες χώρες όπου παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Δεν είναι οπλισμένοι, δεν παίρνουν το μέρος κανενός. Ο αντικειμενικός σκοπός τους; Να προστατέψουν ανθρώπινες ζωές, να αποτρέψουν την κλιμάκωση της βίας με την παρουσία τους και μόνο. Ο ρόλος τους είναι να βρίσκονται εκεί, να κοιτάζουν, να καταθέτουν αυτά που βλέπουν. Επειδή είναι πιο δύσκολο να διαπράξει κανείς υπερβολές μπροστά σε μάρτυρες, προστατεύουν με την ειρηνική και μη βίαιη παρουσία τους. Παρά τη συμφωνία που έχει προηγηθεί με τις κυβερνήσεις, ο κίνδυνος πάντα ελλοχεύει και. πολλοί εθελοντές είναι νεκροί. 

Ο Ζαν Ζακ Σαμουέλ ανήκει, στις Τ.Δ.Ε. Συμμετείχε σε μια αποστολή στο Σαλβαδόρ. Μας μιλά για την εμπειρία του: «Χωρίς τον φόβο, δεν θα υπήρχε αγώνας». Εκπαιδεύει τα μέλη της οργάνωσης : «Πρέπει να αναγνωρίσεις, να αποδεχτείς ότι φοβάσαι, χωρίς να δείχνεις δειλός, ούτε να προσπαθείς να έχεις ύφος ήρωα. Πάντα σ’ αυτή τη βάση, πρέπει να αναλογίζεσαι την κατάσταση όπως ακριβώς είναι χωρίς να παρασύρεσαι από τη σκέψη ή τη φαντασία σε σημείο που να αποκόπτεσαι από την πραγματικότητα. Ένα αποτελεσματικό μέσο είναι, ίσως απλώς το να αναπνέεις συνειδητά».

Οι αγωνιστές των λαϊκών οργανώσεων του Σαλβαδόρ ζουν συνεχώς με τον κίνδυνο να αιχμαλωτιστούν και να βασανιστούν ή να δολοφονηθούν. Λένε ότι ο φόβος ευνοεί την επεξεργασία μιας αποτελεσματικής τακτικής. Γιατί, όταν γνωρίζεις τον δικό σου φόβο, μπορείς να νιώσεις και του άλλου. Όχι να σε στοιχειώνει σαν φάντασμα ούτε να τον φαντάζεσαι απλώς, αλλά να τον βλέπεις, να τον αντιλαμβάνεσαι στη ζωντανή ύπαρξη που ειναι απέναντι σου.

Με την προϋπόθεση ότι θα τον εμπιστευτούμε, χωρίς να τον υποτιμήσουμε ή να τον υπερτιμήσουμε, ο φόβος μπορεί να μας σώσει τη ζωή. Οι αλπινιστές περιγράφουν αυτήν την κατάσταση ζάλης στην οποία μπαίνουν όταν περνούν χαράδρες ιδιαίτερα επικίνδυνες, τότε που το παραμικρό λάθος βήμα μπορεί να αποβεί μοιραίο.

Όλοι οι φόβοι είναι δικαιολογημένοι; 
Φαίνεται ανώφελο και καθόλου εποικοδομητικό να τρέμεις το αφεντικό σου, να φοβάται την κριτική, το τι θα πουν σι άλλοι, το αεροπλάνο, τα ποντίκια, τις αράχνες. Ένας υπερβολικός ή άκαιρος φόβος είναι ένας «εκβιασμός». Δεν πρέπει, λοιπόν, να νιώσουμε το συναίσθημα ή να το εκφράσουμε, αλλά να το ξεριζώσουμε ακούγοντας το παλιό τραύμα ή το συναίσθημα που βρίσκεται στη βάση του.

Να ελέγξουμε τον φόβο του κινδύνου

«Να είσαστε μέσα στα δάχτυλά σας, στα χέρια, στα πόδια, στο σώμα σας και μαζί με τον βράχο!» Ο οδηγός μάς παρέσυρε σε μια βραδινή ανάβαση, ώστε το «μυαλό» να μην έχει καμία δικαιολογία. Η εντύπωση είναι μαγική. Είναι η πρώτη μου αναρρίχηση. Εγώ, ελάχιστα τολμηρή συνήθως, γλιστράω πάνω στο τοίχωμα με εκπληκτική άνεση. Είναι πολύ σκοτεινά για να δω το κενό από κάτω μου. Το μόνο που έχω είναι η επαφή με τον βράχο κάτω από τα δάχτυλά μου για να πληροφορούμαι. Το άγγιγμα ηρεμεί τον φόβο.

Με τον ίδιο τρόπο, το τρακ που νιώθουμε μπροστά σε ένα κοινό μπορεί να φανεί εποικοδομητικό. Ο κίνδυνος δεν είναι πραγματικός, κανείς δεν πρόκειται να μας φάει. Αλλά το τρακ είναι κάτι που μας βοηθά να προσαρμοστούμε για να δώσουμε μια διάλεξη μπροστά σε πενήντα ή διακόσια άτομα χρειάζεται περισσότερη δύναμη παρά για να μιλήσουμε στον διπλανό μας. Χωρίς το τρακ, η ενέργεια μας κινδυνεύει να αποδειχτεί ανεπαρκής για να περάσουμε το μήνυμά μας με ζωντάνια. Οι μεγάλοι ρήτορες, οι ηθοποιοί, οι τραγουδιστές, αντλούν από αυτό περισσότερη ενέργεια, που τρέφει το χάρισμά τους. Το τρακ είναι αποτρεπτικό όταν το ερμηνεύουμε αρνητικά και προσπαθούμε να το ελέγξουμε, να το κρύψουμε. 

Σ’ αυτήν την περίπτωση, η ενέργεια που παρέχει εν όψει της πράξης δεν χρησιμοποιείται, ενώ η ψυχική ενέργεια που χρησιμοποιείται για τις προσπάθειες καταπίεσης και ελέγχου είναι τόση, που μας εξουθενώνει. Το τρακ είναι πηγή δύναμης ή μάλλον μια διαδικασία που θέτει στη διάθεσή μας τις πηγές μας. Συγκεντρωθείτε, νιώστε την επαφή των ποδιών σας πάνω στο πάτωμα. Μπορείτε να κρατήσετε αν θέλετε ένα αντικείμενο στα χέρια, αλλά μην το πασπατεύετε. Αρκεστείτε στο να νιώθετε τις αισθήσεις που προκαλεί στα δάχτυλά σας, μέσα στην παλάμη σας. Και παραμείνετε σε επαφή με το κοινό σας, μην αφήνετε τη φαντασία σας να ερμηνεύει τι μπορεί να σκέφτονται οι άνθρωποι που σας ακούν. Κοιτάξτε τους, μην αποφεύγετε το βλέμμα τους όταν μιλάτε. Να είστε ενεργητικοί, να είστε αυτός που κοιτάζει παρά αυτός τον οποίο κοιτούν.

Ο προκαταβολικός φόβος

Ο Μπερνάρ ξυπνά σε ένα ολόλευκο δωμάτιο, ο θόρυβος ενός ηλεκτρικού μηχανήματος που δεν μπορεί να εντοπίσει νανουρίζει τον ύπνο του. Επιχειρεί να κάνει μια κίνηση, ο πόνος τον καθηλώνει. Ψάχνει να βρει το κουδούνι. «Πονάω», λέει στη νοσοκόμα που εμφανίζεται στην πόρτα. Η αναισθησία έχει περάσει. Ο Μπερνάρ δεν είχε προβλέψει ότι θα πονάει, αισθάνεται άοπλος. «Θα περάσει γρήγορα», του είχε πει ωστόσο ο γιατρός! Ο Μπερνάρ μπήκε γεμάτος εμπιστοσύνη στην κλινική. Δεν ένιωσε την ανάγκη να κάνει ερωτήσεις στον χειρουργό. «Του έχω απόλυτη εμπιστοσύνη, δεν φοβάμαι τίποτα, σε λίγες μέρες θα έχουν τελειώσει όλα», είχε πει στην αδελφή του, που είχε ξαφνιαστεί από τόση έλλειψη περιέργειας. Μετά από τρεις εβδομάδες, ο Μπερνάρ είναι ακόμα στην κλινική. Μετεγχειρητικές επιπλοκές επέβαλαν μια νέα επέμβαση, έπαθε μόλυνση, υποφέρει πολύ και έχασε την εμπιστοσύνη στον γιατρό του.

Στο διπλανό δωμάτιο, η Εμιλι αναρρώνει. Γεμάτη φόβο πριν την εγχείρηση, συνάντησε πολλές φορές τον χειρουργό για να του κάνει, έναν σωρό ερωτήσεις. Μπαίνοντας στο χειρουργείο, γνώριζε τα πάντα για την προβλεπόμενη εξέλιξη της επέμβασης. Όταν ξύπνησε, ησύχασε αναγνωρίζοντας τα συμπτώματα που ήξερε εκ των προτέρον ότι θα είχε. Χάρη στην προπαρασκευαστική διεργασία, στις ερωτήσεις της, βρισκόταν σε γνωστό έδαφος. Ο πόνος κάνει, λιγότερο κακό όταν μπορείς να τον εντοπίσεις, να τον ονομάσεις, να γνωρίζεις τις πηγές του.

Το νοσηλευτικό προσωπικό το παρατηρεί κάθε μέρα, συστηματικές μελέτες το βεβαιώνουν, οι ασθενείς που δείχνουν φόβο πριν την εγχείρηση (όταν αυτός δεν ξεπερνά κάποια όρια, φυσικά) αναρρώνουν καλύτερα και πιο γρήγορα. Αυτοί που «έχουν εμπιστοσύνη» παραμένουν παθητικοί, τα περιμένουν όλα από τους νοσηλευτές... και απογοητεύονται όταν ο πόνος τους θυμίζει ότι το σώμα τους, τους ανήκει. Όταν γνωρίζουμε εκ των προτέρων, μπορούμε να προετοιμαστούμε.

Συμπαρασταθείτε στον φόβο του άλλου

Πως θα βοηθήσετε κάποιον που φοβάται; Σεβαστείτε το συναίσθημά του. Μη γελοιοποιείτε ποτέ τον φόβο. Ακούστε χωρίς να αναζητάτε λύσεις. Μην προσπαθείτε να τον λογικέψετε ή να του δώσετε συμβουλές. Μη θελήσετε να τον καθησυχάσετε, να διώξετε τον τρόμο του, αφήστε τον πρώτα να τον ζήσει. Το πρώτο που χρειάζεται είναι να αισθανθεί αποδεκτός μαζί με το συναίσθημά του. Εμπιστευτείτε τις ικανότητες του να βρει τις δικές του λύσεις. Κατόπιν, με τη βοήθεια της συζήτησης και των ξεκάθαρων ερωτήσεων, βοηθήστε τον να μιλήσει γι’ αυτό που αισθάνεται. 
Τα λόγια επιτρέπουν να αποστασιοποιηθούμε από το ανεπεξέργαστο συναίσθημα. Καθώς θα μιλά, θα συνειδητοποιήσει τι είναι αυτό που προκάλεσε την αγωνία του. Αγγίξτε το χέρι του, τον ώμο του... Μετά, αν είστε δικός του άνθρωπος, προτείνετέ του να σταθείτε από πίσω του, να τον αγκαλιάσετε, να έρθει σε επαφή το στήθος σας, η καρδιά σας με την πλάτη του και να του δώσετε το στήριγμα που έχει ανάγκη.

Προτείνετέ του να σας περιγράψει το μέλλον, όπως το φαντάζεται, ώσπου οι εικόνες να γίνουν θετικές και να νιώσει πραγματικά σίγουρος για τον εαυτό του..

Isabelle Filliozat

Απόσπασμα από το βιβλίο 

«η νοημοσύνη της καρδιάς»